1. Introductie
Het communiceren met de overheid verloopt steeds vaker via digitale kanalen. Dit heeft als voordeel dat het veelal vanuit thuis of andere plekken kan plaatsvinden, waardoor het fysiek bezoeken van een overheidsorgaan niet meer noodzakelijk is. Digitale communicatie heeft als nadeel dat het betrokken orgaan niet gemakkelijk kan verifiëren met wie het communiceert. Om veilig met burgers te communiceren heeft de overheid daarom een digitale identiteit ontwikkeld. Dit systeem voor burgers, zijnde natuurlijke personen, is de zogenaamde DigiD. De burger kan een eigen unieke DigiD aanvragen en hiermee inloggen. Via deze weg kan een burger zich digitaal identificeren. De DigiD wordt steeds belangrijker om deel te nemen aan het maatschappelijke verkeer. Het belang hiervan zal verder toenemen nu de Europese Unie werkt aan een Europese digitale identificatie, waarmee Nederlandse DigiD-gebruikers zich in de gehele Europese Unie kunnen identificeren.1
Ondanks de voordelen van DigiD bestaan er ook risico’s. Op 29 maart 2023 publiceerde de Algemene Rekenkamer haar rapport over de digitale identiteit.2 Dit rapport signaleert het mogelijk uitsluiten van niet-digitaalvaardige burgers.3 Daarnaast blijkt dat ook mensen met een verstandelijke beperking en laaggeletterden hulp nodig hebben bij het gebruik van DigiD. De grootste groep hulpzoekenden zijn echter de ouderen. Zo’n 60% van de hulpzoekenden is boven de 65.4 Niet iedere burger lijkt dus mee te komen met de digitalisering van de overheid. De DigiD is echter indirect verplicht gesteld. Zo moet een (mogelijk) belastingplichtige worden uitgenodigd voor het doen van belastingaangifte.5 Indien er geen aangifte wordt gedaan binnen de gestelde termijn kan de genodigde een boete worden opgelegd van ten hoogste €5.514.6 Het indienen van een belastingaangifte kan, behoudens via een gemachtigde, enkel via het gebruik van DigiD. Zonder DigiD riskeert men een boete voor het niet kunnen doen van belastingaangifte. Dit betekent dat het hebben van een DigiD voor een Nederlandse ingezetene vrijwel altijd indirect verplicht is. Daarnaast is DigiD vereist voor het aanvragen van toeslagen, communicatie met het UWV en meer. Gezien de groepen burgers die moeite hebben met DigiD roept dit de vraag op of de verplichting hiervan in strijd is met non-discriminatie beginselen.
Dit artikel vormt een verkennend onderzoek naar de vraag of de overheid middels het gebruik en het belang van DigiD, overeenkomstig handelt met de non-discriminatie verboden uit artikel 1 Grondwet en artikel 14 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Dit artikel zal in paragraaf 2 allereerst ingaan op de vraag wanneer er sprake is van ongerechtvaardigd onderscheid (discriminatie) in de zin van de Grondwet en het EVRM. Vervolgens zal in paragraaf 3 worden geanalyseerd of DigiD kan worden gekwalificeerd als ongerechtvaardigd onderscheid. Paragraaf 4 reflecteert of de overheid positieve verplichtingen heeft ten opzichte van kwetsbare groepen burgers in hun gebruik van DigiD. Afsluitend zal in paragraaf 5 een conclusie worden gegeven.
2. Wat is discriminatie?
Om te kunnen beoordelen of de eis van het gebruik van DigiD discriminatoir werkt, is het noodzakelijk de contouren van discriminatie vast te stellen. Het publiekrechtelijke beginsel van non-discriminatie wordt uitgewerkt in artikel 1 Grondwet. Dit artikel legt vast dat gelijke gevallen gelijk worden behandeld en dat discriminatie verboden is. Het is echter lastig om vast te stellen wat wordt verstaan onder “gelijke gevallen”. Gelijke gevallen zijn gelijk als er geen sprake is van een gerechtvaardigd verschil.7 Een vrij direct herkenbaar geval van ongelijke gevallen is wanneer een sollicitant wordt afgewezen voor de functie van advocaat-stagiaire wanneer deze geen rechtenopleiding heeft genoten ten bate van een sollicitant die wel een juridische master heeft behaald. Een duidelijk geval van ongeoorloofde ongelijke behandeling is wanneer een manager zegt dat “de zwarte alleen mag opruimen”.8 In de meeste gevallen is het echter niet direct duidelijk wanneer sprake is van ongeoorloofd onderscheid. Het betreffende grondwetsartikel is verder uitgewerkt in verschillende specifieke wetten zoals de Awgb.9 Deze wetten bieden een duidelijker kader met betrekking tot de definitie van ongeoorloofd onderscheid.
De Awgb is van toepassing op situaties waarin er sprake is van arbeid, vrij beroep of het aanbieden van een economische dienst.10 In het kader van dit artikel is het toepassingsbereik van de Awgb minder interessant, belangrijk is hoe de wet (ongeoorloofd) onderscheid uitwerkt. De interpretatie van artikel 1 Grondwet blijft te summier voor een eenduidig kader.11 De rechter interpreteert artikel 1 Gw daarom ook met regelmaat aan de hand van de specifieke wetten.12
Onderscheid vindt volgens de Awgb plaats op basis van de verschillende gronden genoemd in artikel 1. In de praktijk blijken deze gronden echter minder nauwkeurig gevolgd en wordt ook onderscheid op grond van leeftijd onder de Awgb geschaard.13 Deze wet maakt in artikel 1 onderscheid tussen twee vormen van onderscheid: direct en indirect. Indirect onderscheid wordt gedefinieerd als situaties waarin er een ogenschijnlijk neutrale bepaling ervoor zorgt dat een bepaalde groep bijzonder wordt getroffen. Een goed voorbeeld hiervan is een arbeidszaak waarbij de winkel zeven dagen per week open was.14 De beoogde werknemer wilde echter geen contract tekenen waarin stond dat de werkdagen maandag tot en met zondag waren. De werknemer betoogde namelijk dat zij als christen niet op zondag mocht werken en dat dit niet in haar contract mocht staan.15 Het College voor de Rechten van de Mens oordeelde dat er sprake was van indirect onderscheid.16 Het is echter niet per direct zo dat een groep harder wordt getroffen als er sprake is van onderscheid. Zo werd in de uitspraak van rechtbank midden-Nederland een vacature beoordeeld voor een junior juridisch medewerker.17 In de functieomschrijving was verder een maximum hoeveelheid werkervaring opgenomen. De eiser stelde dat hierdoor indirect onderscheid werd gemaakt op grond van leeftijd.18 Door de maximale hoeveelheid ervaring werden mensen boven een bepaalde leeftijd harder geraakt.19 De rechtbank ging hier echter niet in mee. Deze oordeelde dat junior en senior niet verwees naar leeftijd maar naar de zwaarte van een functie. De ervaringseis kon daarom niet worden gezien als een onderscheid op leeftijd.20 Dit maakt het lastig om te beoordelen of er inderdaad sprake is van een indirect onderscheid. Eerder zou men kunnen betogen dat er hier wel degelijk sprake is van indirect onderscheid maar dat deze gerechtvaardigd is.
De Awgb kent twee vormen van uitzonderingen op het verbod op onderscheid. Ten eerste de vrij nauw geformuleerde uitzonderingen op direct onderscheid zoals geformuleerd in artikel 2 lid 2 e.v. Deze zijn beperkt toepasbaar, denk bijvoorbeeld aan onderscheid op geslacht bij een sportwedstrijd. Ten tweede bestaat er de algemene uitzondering van “objectief gerechtvaardigd” in het geval van indirect onderscheid. Om te beoordelen of er sprake is van een objectieve rechtvaardiging dient aan drie vereisten te worden voldaan. Allereerst moet er een legitiem doel zijn, vervolgens moet de maatregel het doel kunnen bereiken en moet de maatregel noodzakelijk zijn.21 Zo mocht een stadsvervoerder verbieden dat medewerkers sierraden boven hun kleding droegen. Het doel, dat van een professionele uitstraling, was legitiem. Het verbieden van sierraden was een passend middel om te voorkomen dat de professionele uitstraling werd verstoord. Het middel was proportioneel aangezien het doel (geen sierraden) niet op een andere manier kon worden bereikt.22 Onderscheid is daarmee niet per definitie onrechtmatig naar de Nederlandse wetgeving.
Het recht op gelijke behandeling is vastgelegd in artikel 14 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Uit de recente jurisprudentie lijkt het EHRM een gelijke aanpak te hebben met betrekking tot de aanpak van de Awgb. Zo wordt in recente jurisprudentie omtrent artikel 14 door het EHRM het geval beoordeeld middels objectieve elementen, waarbij intenties en doelstellingen worden geëvalueerd en niet de veronderstelde doelstellingen of intenties.23 Het EHRM oordeelt of er sprake is van een beperking bij wet, legitieme doelstelling en balans tussen individuele en maatschappelijke doelstelling.24 Wel heeft de staat een ruime beoordelingsvrijheid met betrekking tot socio-economisch beleid.25 Dit maakt het waarschijnlijk dat het EHRM meer beoordelingsruimte toekent inzake de verplichting tot het gebruik van DigiD.
Hoewel de Nederlandse Grondwet en het EVRM veel gelijkenissen vertonen zijn er wel enkele verschillen te ontdekken. Zo heeft het EHRM geoordeeld dat de term “andere status” betekent dat de opsomming van gronden voor onderscheid niet limitatief is.26 Daarnaast zien we dat het EHRM ook in gevallen van direct onderscheid ruimere rechtvaardigingsgronden hanteert. Zo ging het in de zaak Carvalho tegen Portugal om direct onderscheid op geslacht en leeftijd.27 Het EHRM schonk, ondanks het directe onderscheid op basis van leeftijd en geslacht, toch aandacht aan de reden van het onderscheid. De redenering van de staat was onvoldoende om het EHRM te overtuigen van de juistheid van het onderscheid.28 Het EHRM kent, in tegenstelling tot de Awgb, geen verschil in de rechtvaardigingsgronden, al lijkt dit verschil voornamelijk theoretisch nu in de praktijk de Awgb ruimer geïnterpreteerd wordt. Dit laatste komt dichter overeen met de term “of op welke grond dan ook” die wordt gehanteerd in de Grondwet.
Een ander belangrijk verschil tussen een beroep op de Grondwet en het EVRM is; wie mag worden aangesproken. Het EVRM beperkt zich ex artikel 34 EVRM tot schendingen door de contracterende partijen. In theorie is er daarmee geen horizontale werking van het verdrag mogelijk. In de praktijk is het echter vrij gemakkelijk een horizontale relatie te veranderen in een verticale relatie tegen de staat. Een partij die ongelijk heeft gekregen in een civiele rechtszaak, kan vervolgens de uitspraak van de rechter als schending van het EVRM aankaarten. Daarnaast is het gebruik van DigiD een communicatiemiddel tussen burger en staat, hetgeen een verticale relatie impliceert.
3. Is DigiD een vorm van ongeoorloofd onderscheid?
In de vorige paragrafen is uiteengezet wanneer er sprake is van ongeoorloofd onderscheid. De volgende paragrafen zullen analyseren of het gebruik van DigiD het verbod op ongeoorloofd onderscheid zoals deze is neergelegd in de Awgb en artikel 14 EVRM schendt. Allereerst zal worden ingegaan op de vraag of DigiD valt onder reikwijdte van de wetgeving. Vervolgens zal worden gekeken of er sprake is van onderscheid. Daarna zal worden beoordeeld of dit onderscheid geoorloofd is. Dit laatste zal gebeuren aan de hand van doelmatigheid en de noodzakelijkheid.
3.1. Reikwijdte van non-discriminatie
Alvorens gesproken kan worden van ongeoorloofd onderscheid is de (voor)vraag of het gebruik van DigiD valt binnen de reikwijdte van Grondwet of het EVRM. Zoals in de vorige paragraaf is besproken wordt discriminatie vaak ingeroepen in combinatie met een ander grondrecht. Een belangrijk grondrecht in deze discussie is dat van sociale zekerheid.29 Zodra men recht heeft op bijstand is dit een eigendomsrecht.30 Dit betekent dat de toegang tot sociale zekerheid wanneer gegeven niet zondermeer mag worden ontzegd. De definitie van sociale zekerheid is verder uitgewerkt in een Algemene Maatregel van Bestuur en omvat tenminste de bijstandswetgeving.31 Om bijstand zoals uitkeringen en toeslagen aan te vragen dient men in het bezit te zijn van een DigiD.32 Zonder DigiD kunnen gerechtigden geen bijstand aanvragen. In dit licht moet DigiD en non-discriminatie in samenhang worden gelezen met het recht op sociale zekerheid.
In de zaken waarbij artikel 14 EVRM een rol speelt worden grondrechten ook vaak met elkaar gecombineerd.33 Zo zien we in de zaak van E.B. tegen Frankrijk, een zaak waarin de adoptie van een kind door een homostel centraal stond, dat non-discriminatie wordt gecombineerd met het recht op privéleven.34 Hetzelfde gebeurde in de eerder genoemde zaak van Carvalho tegen Portugal, waarbij non-discriminatie werd gecombineerd met schending van het privéleven.35 Zoals in vorige paragraaf is aangegeven, is DigiD vereist voor verschillende zaken zoals het recht op bijstand. Het recht op bijstand is een eigendomsrecht onder artikel 1 eerste protocol.36 De combinatie van toegang tot bijstand geeft voldoende aanleiding om te concluderen dat het gebruik van DigiD onder de reikwijdte van de Awgb en het EVRM valt. De vervolgvraag is of er sprake is van onderscheid.
3.2. Onderscheid
Om te kunnen vaststellen of DigiD ongeoorloofd onderscheid maakt, dient sprake te zijn van onderscheid. Het rapport van de Algemene Rekenkamer geeft aan dat het voor niet-digitaalvaardigen steeds ingewikkelder wordt om gebruik te maken van DigiD. Dit probleem wordt vergroot door het invoeren van de DigiD app. De overheid heeft de intentie het gebruik van de app te verplichten bij het inloggen bij verschillende overheidswebsites.37 Dit laatste kan het probleem vergroten omdat er een smartphone nodig is om in te kunnen loggen. Daarmee wordt er een extra barrière opgeworpen middels toegang tot een smartphone. Toch lijken deze kosten, het zogenaamde bezit, niet het probleem achter digitale exclusie bij ouderen.38 In Nederland zijn 60-plussers over het algemeen een vermogende groep.39 Onderzoek voorspelde in 2003 dat het probleem zou ontstaan bij het gebruik, waarbij met name de meer complexe digitale programma’s de niet-digitaalvaardigen uit zou sluiten. Dit lijkt het rapport van de Algemene Rekenkamer te bevestigen. Het uitsluiten van niet-digitaalvaardigen zoals omschreven is prima facie echter geen uitsluiting op grond van een persoonskenmerk. Het hebben van digitale vaardigheden is geen kenmerk zoals dat wordt opgenoemd in de Awgb of de Grondwet, hetgeen in eerste instantie aanleiding geeft om geen onderscheid aan te merken. Echter, de situatie is complex.
In Nederland liggen de digitale vaardigheden relatief hoog. Ongeveer 79% van de Nederlanders beschikt over de basis digitale vaardigheden.40 De groep niet-digitaalvaardigen is geen afspiegeling van de Nederlandse maatschappij, vooral ouderen zijn kwetsbaarder. Zo blijkt uit onderzoek dat ongeveer de helft van de ouderen zich niet digitaal vaardig voelt en een groot deel hulp vraagt bij het gebruik van het internet.41 Onder de groep senioren zijn digitale vaardigheid minder naarmate de leeftijdsgroep oploopt. Zo zijn er voldoende vaardigheden bij ongeveer 86% van de groep tussen 18 en 54. Deze vaardigheden lopen langzaam af bij de groep van 70–74.42 De groep 75+ zakt vervolgens een stuk harder.43 Eenzelfde trend valt te distilleren bij de hoeveelheid mobiele vaardigheden. In de groep van 18–55 bezit 75% de basis mobiele vaardigheden, dit zakt naar 62% in de groep van 55–59 jarige.44 In de groep van 75+ bezit nog slechts een kwart van de respondenten mobiele vaardigheden.45 In zijn algemeenheid is de trend dat hoe ouder men wordt, hoe hoger de kans is dat iemand niet of minder digitaal vaardig is.
Dit probleem wordt verergerd door een andere trend, namelijk dat na hulp en uitleg een kwart van de 75+’ers, een vergelijkbaar probleem niet zelf kan oplossen. In de groep van 55–59 is dit slechts 9%.46 Statistisch gezien hebben ouderen meer moeite met techniek. Betoogd zou kunnen worden dat dit probleem vanzelf afneemt. De ouderen van nu zullen over een tiental jaren immers gestorven zijn en de jongeren van nu nemen hun plek in als ouderen. Zij zullen dan waarschijnlijk wel de huidige technologie begrijpen. Dit argument gaat echter voorbij aan de continue ontwikkeling van techniek. Het is sterk te betwijfelen dat de jongeren van nu, als ouderen de nieuwe technologie begrijpen. Het proces van ouder worden komt met normatieve obstakels die het gebruik van technologie moeilijker maken. De acceptatie en het begrip van technologie door ouderen zal daarmee naar alle waarschijnlijkheid lager blijven.47 Het vraagstuk naar de acceptatie van techniek door ouderen bestaat immers al veel langer.48 Dit geeft de indicatie dat tijd het probleem niet oplost.
Naast de invoering van DigiD is er nog een ontwikkeling gaande. Inloggen met DigiD kan via drie verschillende methodes; inloggen met wachtwoord, wachtwoord en sms of via de app. Van deze methode is inloggen met een wachtwoord het minst veilig.49 Een wachtwoord kan immers geraden worden, al dan niet met behulp van een wachtwoordgenerator, of middels een babbeltruc. In een brief aan de kamer informeerde staatssecretaris Knops dat de verschillende inlogmethodes worden uit gefaseerd, waarbij enkel de inlogmethode via een 2-factor identificatie via de app over zou moeten blijven.50 De noodzaak van goede beveiliging blijkt uit de hoeveelheid fraude met DigiD gegevens.51 De indirecte verplichting tot het gebruik van de DigiD app lijkt echter onredelijk. Uit de rechterlijke en CvRM uitspraken omtrent onderscheid blijkt een duidelijk preferentie voor objectieve criteria.52 Het percentage ouderen dat voldoende mobiele vaardigheden bezit ligt significant lager dan het percentage met operationele vaardigheden.53 Het niveau van veiligheid tussen de app en een 2-factor identificatie met sms is echter gelijk.54 Het verplichten van het gebruik van de app berust niet op objectieve veiligheidscriteria. De 2-factor identificatie via een app is niet noodzakelijk met oog op de waarborging van de veiligheid.55 Dit terwijl het gebruik van een app aanzienlijk moeilijker is voor veel ouderen. Een andere indicatie voor het gebrek aan proportionaliteit is dat er geen gebruik gemaakt wordt van de meest recent ontwikkelde richtlijnen voor toegankelijkheid.
De standaarden voor toegankelijkheid zijn verplicht gesteld in de nieuwe Wet digitale overheid (Wdo).56 De standaarden voor toegankelijkheid worden voornamelijk bepaald middels de Web Content Accessibility Guidelines (WCAG). Deze standaarden bestaan uit vier principes: waarneembaar, bedienbaar, begrijpelijk en robuust.57 Deze principes richten zich op de toegankelijkheid van websites voor verschillende doelgroepen. DigiD voldeed aan alle 50 criteria die genoemd zijn in de WCAG.58 Deze criteria waren echter onvoldoende toegespitst op ouderen. Tijdens de ontwikkeling van de nieuwe versie van de WCAG standaarden is wel gekeken naar toegankelijkheid voor ouderen.59 De vernieuwde standaard is echter in de Wdo niet verplicht gesteld, maar enkel aangeraden. Hoewel de implementatie van de WCAG 2.2 een verbetering in de toegankelijkheid van DigiD teweeg kan brengen, is dit alleszins gegarandeerd. De WCAG richtlijnen zorgen voor een minimalisatie van terugkerende problemen.60 Dit is geen garantie op een toegankelijke website of software, terwijl het gebruik van DigiD van groot belang is voor de gebruiker. Het alternatief is vaak het gebruik van een gebruikersnaam met wachtwoord. Deze is echter onveiliger en biedt meestal niet dezelfde functies. De Afdeling Bestuursrechtspraak van de State (ABRvS) oordeelde dat een gebruikersnaam met wachtwoord geen alternatief is voor de belastingdienst, omdat een gebruikersnaam niet dezelfde functies biedt als het gebruik van DigiD.61 Ook bij het indienen van een digitaal bezwaar is DigiD vereist voor de vaststelling van de identiteit.62 Het niet hebben van een DigiD wordt verder als risico van de burger beschouwd.63 Gelet op het belang van DigiD en de momenteel hoge technische eisen roept dit de vraag op of er door de overheid voldoende ondersteuning wordt geboden.
De Wet modernisering elektronisch bestuurlijk verkeer heeft een zorgplicht geïntroduceerd voor de overheid middels de Awb.64 Het bestuursorgaan heeft een algemene zorgplicht tot het bieden van passende ondersteuning bij het verkeer tussen burgers en het bestuursorgaan.65 De wetgever laat het invullen van het type ondersteuning over aan de bestuursorganen.66 Wel worden er enkele mogelijkheden genoemd zoals informatievoorzieningen of maatwerk via een chat, telefoon of balie.67 De generieke voorzieningen zijn veelal digitaal, hetgeen weinig effectief lijkt. Meer voor de hand liggend lijkt de verwijzing naar een helpdesk van een bibliotheek. Uit een evaluatie uit 2019 blijkt echter dat de bibliotheek in Nederland onder druk staat en het personeel voornamelijk uit 50+ bestaat.68 Hoewel er extra middelen worden vrijgemaakt voor de bibliotheken in Nederland, is dit geen garantie dat er (snel) kundig extra personeel gevonden wordt. De hulp aan de balie van een bestuursorgaan zal veelal meer voor de hand liggend zijn. Dit haalt echter wel het gemak weg van digitale communicatie. Daarnaast levert dit een ‘paarse krokodil’ situatie op, waarbij de burger aan de balie van het bestuursorgaan door een medewerker wordt geholpen met digitale communicatie in plaats van dat de situatie direct wordt opgelost.
Het verplichten van het gebruik van DigiD lijkt daarmee een onderscheidende werking te hebben voor ouderen en laaggeletterden. Het in de Awb gehanteerde begrip “passende ondersteuning” is vaag, de toelichting van ondersteuning zoals gegeven in de Memorie lijkt geen garantie op succesvolle ondersteuning, hetgeen de vraag oproept welke verplichtingen de overheid heeft om digitaal kwetsbaren passend te ondersteunen. Deze vraag zal in de volgende paragrafen worden behandeld.
4. Positieve verplichtingen omtrent DigiD
In de vorige paragrafen is betoogd dat er sprake is van indirect onderscheid door DigiD als middel voor communicatie met de overheid. Een groot aantal ouderen krijgt door de komst van DigiD namelijk onvoldoende toegang tot een platform dat nodig is voor het aanvragen van publieke voorzieningen. Het is juridisch relevant dat het niet kunnen gebruiken van DigiD aan verschillende grondrechten raakt, waaronder socialezekerheidsrechten ex artikel 20 Grondwet en het recht op privéleven en non-discriminatie zoals deze zijn vastgelegd in het EVRM. Naast de klassieke negatieve interpretatie van grondrechten, kent het EVRM ook een positieve interpretatie, wat inhoudt dat de staat gedwongen wordt tot handelen.
4.1. De reikwijdte van positieve verplichtingen
Een introductie van het concept van positieve verplichtingen is te vinden in het arrest Belgian Linguistic case.69 In het arrest Marckx besloot het EHRM dat een staat verplicht kan zijn tot handelen om rechten te garanderen.70 Aan staten een margin of appreciation gegund, wat inhoudt dat staten een beoordelingsmarge hebben ten aanzien van een aantal bepalingen van het EVRM. Met name bij het invullen van positieve verplichtingen genieten nationale autoriteiten daarbij een ruime margin.71 Het betreft dan ook politieke keuzes die verspreid zijn over verschillende beleidsterreinen binnen de nationale aangelegenheid. De ruime margin die de staat toekomt wordt verder duidelijk in Hatton and Others v Kingdom, waarin het EHRM de fair balance toets gebruikt.72 In deze toets wordt de afweging gemaakt tussen de economische belangen van het land als geheel en de tegenstrijdige belangen van de personen die in de zaak werden getroffen. Bij het nader invullen van positieve verplichtingen dient dus rekening te worden gehouden met deze doctrine. In de literatuur wordt verder benadrukt dat het niet eenduidig is vast te stellen of er sprake is van positieve verplichtingen en de inhoudelijke invulling van de verplichtingen.73 Op basis van literatuur kunnen drie soorten vragen onderscheiden, welke verder behandeld zullen worden als criteria in dit artikel.
De eerste vraag betreft de kwestie in hoeverre positieve verplichtingen rationeel gerechtvaardigd kunnen worden. Daaronder valt ook de vraag in hoeverre positieve verplichtingen over rechten gaan en niet over politieke of morele kwesties. Echter, in de literatuur wordt al geruime tijd betoogd dat positieve verplichtingen voortkomen uit toezeggingen over mensenrechten en geen kwestie zijn van politieke keuzes.74 Positieve verplichtingen dienen ertoe dat rechten ‘praktisch en effectief’ zijn.75 Deze redenering vindt zijn weerklank in de jurisprudentie.76 Het enkel bestaan van een politiek element vormt daarmee geen belemmering voor positieve verplichtingen.
De tweede betreft de vraag over de reikwijdte en inhoud van positieve verplichtingen. Hieronder valt ook het punt of positieve verplichtingen financiële consequenties met zich meebrengen. Er moet sprake zijn van voldoende middelen, ook financiële, om tegemoet te komen aan de vereiste bescherming van grondrechten.77 Elke tegemoetkoming zal moeten worden afgewogen ten opzichte van de kosten. In dit geval is relevant op te merken dat het de Staat ook geld kan kosten op de lange termijn als er geen of onvoldoende toegang is tot sociale voorzieningen. Het is bijvoorbeeld mogelijk dat iemand dakloos raakt door een gebrekkige toegang tot een uitkering, wat onder andere maatschappelijke kosten met zich mee kan brengen.
De derde vraag, die samenhangt met de tweede, gaat over de structuur van de positieve verplichtingen. Deze gaat over hoe een positieve verplichting is opgebouwd en welke rol de margin daarin speelt. Om te beoordelen of er sprake is van een nalaten van positieve verplichtingen, moet gekeken worden naar de intensiteit van de inbreuk van een recht wegens nalaten en naar de mate van bescherming.78 Maatregelen die excessieve middelen vereisen vallen buiten de sfeer van de margin.79
Deze drie criteria roepen de vraag op of positieve verplichtingen zich voordoen en zo ja, welke geschikte middelen binnen de margin vallen om de toegankelijkheid van DigiD te waarborgen. Dit zal in de volgende paragraaf worden uitgewerkt.
4.2. Uitwerking
De vorige paragrafen stelde de relevante vragen ter bepaling van positieve verplichtingen en hun reikwijdte vast. De vraag is wat de concrete en praktische uitwerking hiervan is ten opzichte van de toegankelijkheid van DigiD. In dit verband is het relevant dat de Raad van de Europese Unie in 2020 een rapport uitgebracht dat benadrukt dat staten gehouden zijn tot het ontwerpen van digitalisatie opdat ouderen minimale barrières ondervinden bij toegang tot publieke diensten. Daarnaast moet er een mogelijkheid zijn om toegang te krijgen tot dezelfde diensten zonder het gebruik van digitale middelen.80 Uitspraken van nationale rechters gaan niet over de toegankelijkheid van DigiD, hoewel problemen met het gebruik van DigiD door personen met kwetsbaarheid wel ter sprake zijn gekomen.81 Deze uitspraken geven verder enige aanwijzing omtrent de rationele rechtvaardiging van positieve verplichtingen.
Zo werd het CRvB gevraagd om te beoordelen over DigiD en bijstand. De appellant voerde aan niet eerder over een DigiD te kunnen beschikken voor de periode van december 2020.82 Dit terwijl appellant, naar eigen zeggen, wel bijstandsgerechtigd was. De appellant verzocht het CRvB dan ook om bijstand toe te kennen met terugwerkende kracht over een periode tot 1 maart 2020.83 Het CRvB wees het verzoek af. Aanleiding hiertoe was dat de appellant in contact was met hulpverleners.84 De uitspraak weidt niet verder uit over het type hulp dat was aangeboden. Wel kan men a contrario redeneren dat op de Staat een positieve verplichting rust. Namelijk, ervoor te zorgen dat er een hulpinstantie betrokken is indien een persoon problemen ondervindt met het beschikken over een DigiD. Het bieden van hulp is hiermee niet (louter) een politieke of morele kwestie, maar een juridische. Dit sluit verder aan bij het doel van positieve verplichtingen, namelijk dat zij ertoe dienen dat rechten ‘praktisch en effectief’ zijn.85
Het gebruik van DigiD staat in nauw verband met de toegang tot publieke voorzieningen en in juridische zin, tot sociale grondrechten en meer specifiek sociale zekerheidsrechten.86 Deze rechten behoren praktisch en effectief te zijn. Voortbouwend op wat in de literatuur gesteld wordt, vloeien positieve verplichtingen omtrent de toegankelijkheid van DigiD voort uit het waarborgen en uitwerken van deze rechten. Hoe die exact worden vormgegeven kan een politieke kwestie zijn, maar dat deze er moeten zijn is een juridische kwestie.
Dan, gelet op het tweede en derde criterium zou het bieden van individuele hulp via een stichting zoals in de uitspraak uit 2020 aan iedere oudere vrij kostbaar zijn. Dat valt niet onder de reikwijdte van positieve verplichtingen vallen, omdat individuele hulp vrij excessief is. Wel zijn er andere manieren om nadere invulling te geven aan de positieve verplichtingen. Hiervoor is het nodig om ook rekening te houden met de complexiteit van digitale kwetsbaarheid.
In de literatuur wordt gesteld dat er twee vormen van digitale ongelijkheid bestaan. Ten eerste is er digitale exclusie (een tekort of onvoldoende toegang tot ICT) en ten tweede digitale marginalisatie (een tekort aan vaardigheden om daarmee om te gaan). Beide vergroten het risico op sociale exclusie.87 Bij het gebruik van DigiD kan sprake zijn van beide gevallen. Zo kan er onder ouderen met weinig financieel vermogen sprake zijn van digitale exclusie. Dit probleem lijkt momenteel echter klein omdat in Nederland ouderen over het algemeen vermogend zijn.88 Daarnaast wordt voor deze groep in principe de mogelijkheid van toegang tot ICT aangeboden via de bibliotheek, hetgeen door de rechtbank als alternatief voor eigen ICT wordt aangemerkt.89 Een uitzondering waarbij de bibliotheek geen geschikt alternatief vormt is daarentegen denkbaar. Zo kan een bibliotheek mogelijk wegens gebrek aan vervoer onbereikbaar zijn en is individuele hulp alsnog noodzakelijk. Digitale exclusie wegens gebrek aan ICT lijkt momenteel echter een minder urgent probleem.
Wel is de groep 65-ouderen vaker sociaal gemarginaliseerd dan andere groepen in de samenleving.90 In de literatuur wordt ook gesteld dat sociale en digitale ongelijkheden sterk met elkaar zijn verweven en dat digitale ongelijkheid voortkomt uit verschillende vormen van ongelijkheid zoals sociale en economische verschillen.91 Het is daarmee niet onwaarschijnlijk dat ouderen ook digitaal gemarginaliseerd zijn. Zoals aangegeven kan het bieden van individuele hulp al vrij excessief zijn gelet op het tweede en derde criterium bij het nader invullen van de positieve verplichting. Een geschikt middel om de toegankelijkheid van DigiD te waarborgen zou bijvoorbeeld wel kunnen in vorm van een cursus voor groepen ouderen. Gelet op de complexiteit van de samenstelling van de groep ouderenbevolking dient daarbij rekening te worden gehouden met verschillende barrières waardoor digitale ongelijkheden (zijn) ontstaan. Als de Staat ervoor wil zorgen dat publieke voorzieningen middels DigiD toegankelijk zijn voor ouderen moet gedacht worden aan verschillende vereisten: deze moet toegankelijk zijn, bereikbaar zijn alsook rekening houden met taalbarrières, culturele barrières en financiële barrières. In de volgende paragraaf wordt inhoudelijk ingegaan op de cursussen die worden aangeboden gelet op deze vereisten.
4.3. Digisterker cursussen
Momenteel worden cursussen (Digisterker) georganiseerd waaraan burgers deel kunnen nemen om zo om te leren gaan met DigiD.92 De vraag is echter of deze de digitaal gemarginaliseerde ouderen in de samenleving bereiken en of de cursussen voldoende toegankelijk en kenbaar zijn voor deze groep.93 Relevante aandachtspunten zijn bijvoorbeeld in welke buurten cursussen georganiseerd worden, in welke taal en of er financiële of andere barrières zijn.
Veel cursussen worden in openbare bibliotheken gegeven. De cursussen zelf zijn gratis, maar het is onbekend of andere kosten, zoals reiskosten, worden vergoed. Daarnaast blijken de cursussen een vrij schools karakter te hebben: er is een docent, er moeten toetsen worden afgelegd en er wordt gewerkt met uitgifte van certificaten.94 Een cursus met toetsing en certificering kan onbedoeld een drempel opwerpen en niet aansluiten bij de leerbehoeften van deze ouderen. Bovendien is de cursus bedoeld voor burgers die thuis al beschikken over internet en een e-mailadres hebben. De ouderen die digitale ongelijkheden ondervinden zullen door deze omstandigheden wellicht minder geneigd zijn om deel te nemen aan de cursussen. Dit terwijl deze groep zulke cursussen juist hard nodig heeft. Tot zover zijn nog geen evaluaties uitgevoerd om na te gaan in hoeverre er sprake is van de problemen die tot nu toe zijn beschreven, maar deze zijn niet ondenkbaar.
De huidige Digisterker cursus werpt mogelijk al enkele barrières op. Wel zijn er punten waaruit blijkt dat Digisterker zich richt op verschillende groepen in de samenleving. Zo is de cursus momenteel beschikbaar in drie varianten: de standaardversie Digisterker, Digisterker voor Vluchtelingen,95 en Digisterker binnen detentie.96 Enkele cursusmaterialen voor de standaardversie van Digisterker bestaan verder in vier verschillende talen: Nederlands, Engels, Arabisch, Tigrinya. Welke factoren mee hebben gespeeld voor de keuze van deze drie varianten en de verschillende talen, zijn echter onbekend. Of er evaluaties plaatsvinden en of er geïnventariseerd wordt welke groepen in welke mate worden bereikt, is ook onbekend.
De overheid dient lijnen open te houden om de verschillende ouderen te bereiken. De vraag is echter hoe de overheid dergelijke lijnen open moet houden en welke positieve verplichtingen deze concreet heeft. De Digisterker cursussen zijn in theorie een goede uitwerking van de middenweg. Het lijkt de verplichting DigiD toegankelijk te houden te balanceren met de maatschappelijke kosten. Er is echter weinig informatie over het daadwerkelijk effect van deze cursussen aan het toegankelijk maken van DigiD voor ouderen. Met name als het gaat om de meer gemarginaliseerde ouderen die toegang tot het aanvragen van publieke voorzieningen hard nodig hebben, is dit een prangende vraag. Er zou gedacht moeten worden vanuit een kader waarin het perspectief van de ouderen centraal staat. Daarom heeft de overheid de verplichting te onderzoeken wat voor barrières er momenteel zijn bij stappen die al zijn genomen om DigiD toegankelijker te maken voor ouderen.
5. Conclusie
Deze bijdrage onderzocht of DigiD leidt tot discriminatie en of de overheid verplichtingen heeft om digitale uitsluiting te voorkomen Hoewel DigiD niet rechtstreeks bedoeld is om een bepaalde groep uit te sluiten, dreigen toch enkele groepen uitgesloten te worden. Statistieken tonen aan dat vooral ouderen het minst over ontwikkelde digitale vaardigheden beschikken. Verder blijkt uit cijfers dat ouderen bovendien vaker sociaal gemarginaliseerd zijn dan andere groepen in de samenleving. In de literatuur wordt verder gesteld dat digitale ongelijkheid samenhangt met verschillende vormen van ongelijkheden, wat de complexiteit binnen de groep ouderen onderstreept.
Het gebruik van DigiD met als doelstelling het beveiligen van de communicatie is in principe legitiem. Het is echter sterk aan te raden dat de overheid hierbij objectieve criteria hanteert met betrekking tot het veiligheidsniveau. Het lijkt erop dat het afschaffen van de sms-verificatie niet gebaseerd is op objectieve criteria, waardoor dit onnodig ouderen uitsluit. De overheid heeft daarnaast de positieve verplichting om zich verder te richten op de toegankelijkheid van het gebruik van DigiD, zoals via de WCAG. Daarbij dient zij rekening te houden met verschillende factoren waardoor digitale ongelijkheid is ontstaan.
Bij het uitwerken van de positieve verplichtingen is het van belang om te voldoen aan fysieke toegankelijkheid, financiële toegankelijkheid, culturele toegankelijkheid en het verminderen van taalbarrières. Hoewel er al stappen zijn ondernomen om enkele barrières weg te nemen, wordt er weinig gerapporteerd over de effectiviteit van deze stappen en in welke opzichten de toegankelijkheid verbeterd kan worden. Dit terwijl het probleem steeds urgenter lijkt te worden door de toenemende digitalisering.
Concurrerende belangen
De auteurs hebben geen concurrerende belangen te verklaren.
Auteurs-Affiliaties
Annelieke Mooij
Universitair docent respectievelijk docent binnen het departement Public Law and Governance, Tilburg Law School, NL
Alma Bešić
Universitair docent respectievelijk docent binnen het departement Public Law and Governance, Tilburg Law School, NL
1. Introduction
Communicating with the government is increasingly done through digital channels. This has the advantage that it can often take place from home or other locations, eliminating the need to physically visit a government agency. However, digital communication has the disadvantage that the involved agency cannot easily verify with whom are communicating. To securely communicate with citizens, the government has therefore developed a digital identity. This system for natural persons, is called DigiD. Citizens can apply for their own unique DigiD and use it to log in. Through this method, a citizen can digitally identify themselves. DigiD is becoming increasingly important for participating in societal interactions. Its importance will further increase as the European Union works on a European digital identification, allowing Dutch DigiD users to identify themselves throughout the entire European Union.1
Despite the advanatages of DigiD there are significant risks to consider. On the 29th of march 2023 the Dutch Court of Audits published her report on DigiD.2 This report highlights the potential exclusion of digitally vulnerable citizens.3 Additionally, it appears that people with intellectual disabilities and low literacy also need assistance in using DigiD. However, the largest group seeking help are the elderly, with around 60% of those seeking assistance being over 65.4 It seems therefore that not every citizen is able to keep up with the digitization of government services. However, DigiD has been indirectly mandated by the government.5 For instance, a (potential) taxpayer must be invited to file their tax return. Failure to file within the specified timeframe can result in a fine of up to €5,514 for the invitee.6 Filing a tax return can only be done through DigiD or through a tax representative. Without DigiD, one risks a fine for failing to file taxes. This means that having DigiD is indirectly mandatory for Dutch residents. Additionally, DigiD is required for applying for benefits, communicating with the Employee Insurance Agency (UWV), and more. Given the groups of citizens struggling with DigiD, this raises the question of whether its obligation violates non-discrimination principles.
This article conducts an exploratory investigation into whether the government, through the use and importance of DigiD, acts in accordance with the non-discrimination prohibitions of Article 1 of the Constitution and Article 14 of the European Convention on Human Rights (ECHR). In Section 2, this article will first address the question of when there is unjustified differentiation (discrimination) within the meaning of the Constitution and the ECHR. Subsequently, section 3 will analyze whether DigiD can be qualified as unjustified differentiation. Section 4 reflects on whether the government has positive obligations towards vulnerable groups of citizens in their use of DigiD. Finally, section 5 will provide a conclusion.
2. What is discrimination?
To assess whether the requirement of using DigiD results in discrimination, it is necessary to establish the contours of discrimination. The public law principle of non-discrimination is elaborated in Article 1 of the Constitution. This article stipulates that similar cases should be treated alike and that discrimination is prohibited. However, it is difficult to determine what constitutes “similar cases.” Similar cases are considered equal when there is no justified difference.7 A fairly straightforward example of unequal cases is when an applicant is rejected for the position of legal intern because they have not completed a law degree, while another applicant who has obtained a law master’s degree is accepted. A clear case of unlawful unequal treatment is when a manager states that “the black person should only clean up.”8 In most cases, however, it is not immediately clear when there is unlawful differentiation. The relevant constitutional article is further elaborated in various specific laws such as the General Equal Treatment Act (Awgb).9 These laws provide a clearer framework regarding the definition of unlawful differentiation.
The Awgb applies to situations involving employment, professions, or the provision of economic services.10 In the context of this article, the scope of application of the Awgb is less relevant; what is important is how the law addresses (impermissible) differentiation. The interpretation of Article 1 of the Constitution is too broadly phrased for a clear framework.11 Therefore, the courts often interpret Article 1 of the Constitution in conjunction with specific laws.12
According to the General Equal Treatment Act (Awgb), differentiation occurs based on the various grounds mentioned in Article 1. However, in practice, these grounds are followed less strictly, and differentiation based on age is also considered under the Awgb.13 This law distinguishes between two forms of differentiation in Article 1: direct and indirect. Indirect differentiation is defined as situations where a seemingly neutral provision disproportionately affects a certain group. A good example of this is an employment case where the store was open seven days a week.14 The intended employee, however, refused to sign a contract stating that the working days were Monday through Sunday. The employee argued that, as a Christian, she was not allowed to work on Sundays and this should not be stated in her contract.15 The College for Human Rights ruled that there was indirect differentiation.16 However, it is not immediately the case that a group is disproportionately affected when there is differentiation. For instance, in a ruling by the District Court of Central Netherlands, a vacancy for a junior legal assistant was assessed.17 The job description included a maximum amount of work experience. The plaintiff argued that this constituted indirect differentiation based on age.18 People above a certain age were disproportionately affected by the maximum amount of experience requirement.19 However, the court disagreed, ruling that “junior” and “senior” did not refer to age but to the level of a position. Therefore, the experience requirement could not be seen as differentiation based on age.20 This makes it difficult to assess whether there is indeed indirect differentiation. One could argue that there is indeed indirect differentiation here but that it is justified.
The Awgb has two forms of exceptions to the prohibition of differentiation. Firstly, there are the fairly narrowly formulated exceptions to direct differentiation as formulated in Article 2, paragraph 2 et seq. These are limited in application, for example, differentiation based on gender in a sports competition. Secondly, there is the general exception of “objectively justified” in the case of indirect differentiation. To assess whether there is an objective justification, three requirements must be met. First, there must be a legitimate goal, then the measure must be able to achieve the goal and the measure must be necessary.21 An example of such a measure was a city transport company could prohibit employees from wearing jewellery over their clothing. The goal, that of a professional appearance, was legitimate. Prohibiting jewellery was an appropriate means to prevent the professional appearance from being disrupted. The measure was proportionate since the goal (no jewellery) could not be achieved in any other way.22 Therefore, differentiation is not necessarily unlawful under Dutch law.
The right to equal treatment is enshrined in Article 14 of the European Convention on Human Rights (ECHR). Recent jurisprudence indicates that the European Court of Human Rights (ECtHR) adopts a similar approach to that of the Awgb. Recent ECtHR case law regarding Article 14 evaluates cases using objective elements, assessing intentions and objectives rather than assumed goals or intentions.23 The ECtHR determines whether there is a restriction by law, legitimate aim, and balance between individual and societal objectives.24 However, the state enjoys broad discretion regarding socio-economic policy,25 likely granting the ECtHR more leeway regarding the obligation to use DigiD.
Although the Dutch Constitution and the ECHR share many similarities, there are some differences. For instance, the ECtHR has ruled that the term “other status” means that the list of grounds for differentiation is not exhaustive.26 Additionally, the ECtHR applies broader justifications even in cases of direct differentiation.27 In the Carvalho v. Portugal case, despite direct differentiation based on age and gender, the ECtHR considered the reason for differentiation. The state’s reasoning was insufficient to convince the ECtHR of the correctness of the differentiation.28 Unlike the Awgb, the ECtHR does not differentiate between justifications, although this difference appears mainly theoretical as the Awgb is interpreted more broadly in practice. This aligns more closely with the term “or on any ground whatsoever” used in the Constitution.
Another significant difference between invoking the Constitution and the ECHR is who may be addressed. The ECHR, under Article 34, limits itself to violations by contracting parties. In theory, this means that there is no horizontal effect of the treaty. However, in practice, it is relatively easy to convert a horizontal relationship into a vertical one against the state. A party that loses in a civil lawsuit can then challenge the court’s decision as a violation of the ECHR. Additionally, the use of DigiD is a means of communication between the citizen and the state, implying a vertical relationship.
3. Is DigiD a form of differentiation?
The preceding paragraphs have outlined when there is impermissible differentiation. The following paragraphs will analyze whether the use of DigiD violates the prohibition of impermissible differentiation as set out in the General Equal Treatment Act (Awgb) and Article 14 of the European Convention on Human Rights (ECHR). Firstly, we will address whether DigiD falls within the scope of the legislation. Next, this article examines whether there is differentiation. Then, the article assess whether this differentiation is permissible. This assessment will be based on effectiveness and necessity.
3.1. Scope of non-discrimination
Before discussing impermissible differentiation, the preliminary question is whether the use of DigiD falls within the scope of the Constitution or the ECHR. As discussed in the previous paragraph, discrimination is often invoked in conjunction with another fundamental right. An important fundamental right in this discussion is that of social security.29 Once entitled to social assistance, this becomes a property right.30 This means that access to social security, once granted, cannot be arbitrarily denied. The definition of social security is further elaborated in a General Administrative Order and includes at least social assistance legislation.31 To apply for social assistance such as benefits and allowances, one must possess a DigiD.32 Without DigiD, the entitled individuals cannot apply for social assistance. In this light, DigiD and non-discrimination must be read in conjunction with the right to social security.
In cases involving Article 14 of the ECHR, fundamental rights are often combined.33 For instance, in the case of E.B. v. France, a case centred around the adoption of a child by a same-sex couple, non-discrimination was combined with the right to private life.34 The same occurred in the previously mentioned case of Carvalho v. Portugal, where non-discrimination was combined with a violation of the right to private life.35 As indicated in the previous paragraph, DigiD is required for various matters such as the right to social assistance. The right to social assistance is a property right under Article 1 of the First Protocol.36 The combination of access to social assistance provides sufficient grounds to conclude that the use of DigiD falls within the scope of the Awgb and the ECHR. The subsequent question is whether there is differentiation.
3.2. Differentiation
To determine whether DigiD makes impermissible differentiation, there must be differentiation. The report from the General Court of Audit indicates that it is becoming increasingly difficult for people with limited digital skills to use DigiD. This problem is exacerbated by the introduction of the DigiD app. The government intends to make the use of the app mandatory for various government websites.37 This could exacerbate the problem because a smartphone is needed to log in. Thereby creating an additional barrier through the requirement to access to a smartphone. However, these costs, the so-called possession criterion, however, does not seem to be the issue behind digital exclusion among the elderly.38 In the Netherlands, people over 60 are generally a wealthy group.39 Research predicted in 2003 that the problem would arise from usage, particularly as more complex digital programs would exclude the non-digitally literate. This seems to be confirmed by the report from the General Court of Audit. However, excluding non-digital literates as described is not prima facie exclusion based on a personal characteristic. Having digital skills is not a characteristic mentioned in the Awgb or the Constitution, which initially suggests that no differentiation should be considered. However, the situation is complex.
In the Netherlands, digital skills are relatively high. Approximately 79% of Dutch people have basic digital skills.40 The group of non-digital literates is not a reflection of the general Dutch population. Digital literacy is low primarily among the elderly. Research shows that about half of the elderly do not feel digitally skilled and a large portion ask for help when using the internet.41 Among seniors, digital skills decrease as the age group increases. For instance, there are sufficient skills in about 86% of the group between 18 and 54. These skills gradually decrease in the group of 70–74-year-olds.42 The group aged 75+ then significantly declines.43 A similar trend can be observed regarding the level of mobile skills. In the group aged 18–55, 75% possess basic mobile skills, which decreases to 62% in the group aged 55–59.44 In the group aged 75+, only a quarter of respondents possess mobile skills.45 In general, the trend is that the older one gets, the higher the likelihood that they are not digitally skilled or less digitally skilled.
This problem is exacerbated by another trend, namely that after receiving help and explanations, a quarter of those aged 75 and older cannot solve a similar problem themselves. In the group aged 55–59, this is only 9%.46 Statistically, older adults have more difficulty with technology. It could be argued that this problem will naturally diminish. After all, today’s elderly will have passed away in about a decade, and today’s young people will take their place as the elderly. They will probably understand today’s technology. However, this argument overlooks the continuous development of technology. It is highly doubtful that today’s young people will understand the new technology when they become elderly. The aging process comes with normative obstacles that make the use of technology more difficult.47 The issue of the acceptance of technology by older adults has been around for a long time.48 This indicates that time does not solve the problem. Therefore, the acceptance and understanding of technology by older adults are likely to remain lower.
In addition to the introduction of DigiD, another development is underway. Logging in with DigiD can be done through three different methods: login with a password, password and SMS, or via the app. Logging in with a password is the least secure of these methods.49 A password can be guessed, with or without the help of a password generator, or through social engineering. In a letter to the parliament, State Secretary Knops informed that the various login methods will be phased out, leaving only the login method via a 2-factor identification via the app.50 The need for good security is evident from the amount of fraud with DigiD data.51 However, the indirect obligation to use the DigiD app seems unproportionate. Case-law from the judiciary and College for Human Rights (CvRM) on differentiation show a clear preference for objective criteria.52 The percentage of older adults with sufficient mobile skills is significantly lower than the percentage with operational skills.53 However, the level of security between the app and a 2-factor identification via SMS is the same.54 Forcing the use of the app is not based on objective security criteria. The 2-factor identification via an app is not necessary for ensuring security.55 Moreover, the use of an app is considerably more difficult for many older adults. Another indication of the lack of proportionality is the non-utilization of the most recently developed accessibility guidelines.
The standards for accessibility have been mandated in the new Digital Government Act (Wdo).56 The accessibility standards are mainly determined by the Web Content Accessibility Guidelines (WCAG). These standards consist of four principles: perceivable, operable, understandable, and robust.57 These principles focus on the accessibility of websites for different target groups. DigiD met all 50 criteria mentioned in the WCAG.58 However, these criteria were not sufficiently tailored to older adults. During the development of the new version of the WCAG standards, accessibility for older adults was included.59 However, the renewed standard has not been made mandatory in the Wdo, only recommended. Although the implementation of WCAG 2.2 could improve the accessibility of DigiD, this does not guarantee accessibility for elderly. The WCAG guidelines minimize recurring problems but do not guarantee an accessible website or software.60 The use of DigiD is, however, crucial for the user. The alternative is often using a username with a password. However, this is less secure and usually does not offer the same functionalities. The Administrative Jurisdiction Division of the Council of State (ABRvS) ruled that a username with a password is not an alternative for the Tax Authorities because a username does not offer the same functionalities as using DigiD.61 Also, when filing a digital objection, DigiD is required for verifying identity.62 The consequences of not having a DigiD is further considered the risk of the citizen.63 Considering the importance of DigiD and the currently high technical requirements, this raises questions about whether the government provides sufficient support.
The Modernization of Electronic Government Communication Act has introduced a duty of care for the government through the General Administrative Law Act (Awb).64 The government agency has a general duty of care to provide appropriate support for communication between citizens and the government agency.65 The legislature leaves it to the government agencies to determine the type of support.66 However, some possibilities are mentioned, such as information provision or customization via a chat, telephone, or desk.67 The generic provisions are mostly digital, which seems ineffective. Referring to a helpdesk at a library seems more appropriate. However, an evaluation from 2019 shows that libraries in the Netherlands are under pressure, and the staff mainly consists of people aged 50 and over.68 Although extra resources are being allocated to libraries in the Netherlands, there is no guarantee that (qualified) additional staff will be quickly found. Assistance at the desk of a government agency would often be the more obvious alternative. However, this takes away the convenience of digital communication. Additionally, this creates a situation where the citizen is helped by a government agency employee with digital communication instead of resolving the situation directly. Something best described as a purple crocodile situation.69
The compulsory use of DigiD thus seems to have a discriminating effect on older adults and low-literacy individuals. The term “appropriate support” used in the Awb is vague, and the explanation of support as given in the Memorandum does not guarantee successful support, raising questions about the government’s obligations to provide adequate support to digitally vulnerable individuals. This question will be addressed in the next section.
4. Positive Obligations concerning DigiD
In the previous paragraphs, it has been argued that there is indirect discrimination through DigiD as a means of communication with the government. Indeed, a significant number of elderly individuals are deprived of adequate access to a platform necessary for accessing public services due to the introduction of DigiD. It is legally significant that the inability to use DigiD intersects with various fundamental rights, including social security rights under Article 20 of the Constitution and the rights to private life and non-discrimination as enshrined in the ECHR. In addition to the conventional negative interpretation of fundamental rights, the ECHR also embraces a positive interpretation, implying that the state is compelled to take action.
4.1 The scope of positive obligations
An introduction to the concept of positive obligations can be found in the Belgian Linguistic case.70 In the Marckx case, the ECtHR decided that a state may be obliged to take action to guarantee rights.71 States are granted a margin of appreciation, meaning they have discretion regarding certain provisions of the ECHR. Particularly in fulfilling positive obligations, national authorities enjoy a wide margin of appreciation.72 These decisions involve political choices spread across various policy areas within national jurisdiction. The broad margin afforded to the state is further evident in Hatton and Others v Kingdom, where the ECtHR used the fair balance test.73 This test weighs the economic interests of the country as a whole against the conflicting interests of the individuals affected by the case. When further specifying positive obligations, consideration must be given to this doctrine. Literature also emphasizes that it is not straightforward to determine whether positive obligations exist and the substantive content of these obligations.74 Based on literature, three types of questions can be distinguished, which will be further discussed as criteria in this article.
The first question concerns the extent to which positive obligations can be rationally justified. This includes the question of whether positive obligations concern rights rather than political or moral issues.75 However, literature has long argued that positive obligations stem from commitments regarding human rights and are not a matter of political choices. Positive obligations serve to make rights “practical and effective”.76 This reasoning is echoed in case law.77 Thus, the mere existence of a political element does not hinder positive obligations.
The second question pertains to the scope and content of positive obligations. This includes whether positive obligations entail financial consequences. There must be sufficient resources, including financial ones, to meet the required protection of fundamental rights.78 Each provision must be balanced against the costs. In this case, it is relevant to note that the state may also incur costs in the long term if there is no or insufficient access to social benefits. For example, inadequate access to benefits could lead to homelessness, resulting in various social and societal costs.
The third question, related to the second, concerns the structure of positive obligations. This involves how a positive obligation is constructed and the role of the margin therein. To assess whether there is a failure to fulfill positive obligations, one must consider the intensity of the infringement of a right due to inaction and the level of protection.79 Measures requiring excessive resources fall outside the scope of the margin.80
These three criteria raise the question of whether positive obligations arise and, if so, which suitable means within the margin are available to ensure the accessibility of DigiD. This will be elaborated upon in the following paragraphs.
4.2 Application to DigiD
The previous paragraphs established the relevant questions for determining positive obligations and their scope. The question discussed by the following paragraphs is what concrete and practical positive obligations are for the state concerning the accessibility of DigiD. In this context, it is relevant that the Council of the European Union released a report in 2020 emphasizing that states are obliged to design digitization to minimize barriers for older people accessing public services. Additionally, there must be an alternative means of accessing the same services without using digital tools.81 National court rulings do not directly address the accessibility of DigiD, although issues with its use by vulnerable individuals have been raised.82 These rulings provide some indication regarding the rational justification of positive obligations.
For instance, in a case brought before the Central Appeals Tribunal (CRvB) concerning DigiD and social assistance, the appellant claimed they could not obtain a DigiD until December 2020, despite being entitled to social assistance.83 The appellant requested retroactive social assistance dating back to March 1, 2020.84 The CRvB rejected the request, citing the appellant’s contact with socialassistance through a general aid association.85 Although the ruling does not delve into the type of assistance offered, one can infer, by implication, that the State has a positive obligation to ensure the involvement of a support agency if a person encounters difficulties obtaining a DigiD. Providing assistance is thus not merely a political or moral issue but a legal one. This aligns with the purpose of positive obligations, namely to ensure that rights are practical and effective.86
The use of DigiD is closely linked to access to public services and, legally speaking, to (social) fundamental rights, specifically social security rights.87 These rights should be practical and effective. Building upon what is stated in the literature, positive obligations regarding the accessibility of DigiD stem from safeguarding and implementing these rights. The exact form these take may be a political issue, but the existence of such obligations is a legal matter.
Considering the second and third criteria, providing individual assistance through an organization for each elderly person, as in the 2020 ruling, would be quite costly. This type of assistance would not fall within the scope of positive obligations since its costs would be excessive. However, there are other ways to fulfill positive obligations through general assistance. To establish the effectiveness of such assistance and avoid purple crocodiles, it is necessary to consider the complexity of digital vulnerability.
The literature suggests that there are two forms of digital inequality: digital exclusion (a lack of or insufficient access to ICT) and digital marginalization (a lack of skills to use it). Both scenarios increase the risk of social exclusion.88 When using DigiD, both scenarios may apply. For example, among older people with limited financial means, there may be digital exclusion. However, this problem seems relatively small in the Netherlands since older people are generally financially secure.89 Additionally, access to ICT is typically provided to this group through libraries, which the court considers an alternative to personal ICT.90 However, there may be exceptions where the library is not a suitable alternative, such as when it is inaccessible due to lack of transportation, necessitating individual assistance. Digital exclusion due to a lack of ICT currently seems like a less urgent issue.
However, the 65-and-older age group is more socially marginalized than other segments of society.91 The literature also suggests that social and digital inequalities are closely intertwined and that digital inequality stems from various forms of inequality, such as social and economic differences.92 It is therefore not unlikely that older people are also digitally marginalized. As mentioned, providing individual assistance may be excessive considering the second and third criteria for fulfilling positive obligations. A suitable means to ensure the accessibility of DigiD could, for example, be in the form of courses for groups of older people. Given the complexity of the composition of the elderly population, these courses should take into account various barriers that have led to digital inequalities. If the State wants to ensure that public services are accessible to older people through DigiD, various requirements must be met: it must be accessible, available, and consider language, cultural, and financial barriers. The next paragraph will delve into the content of the courses offered, considering these requirements.
4.3 Digisterker courses
Courses (such as Digisterker) are being organized for citizens to learn how to navigate DigiD.93 However, the question arises as to whether these courses reach digitally marginalized older adults in society and whether the courses are sufficiently accessible and known to this group.94 Relevant considerations include which neighborhoods the courses are organized in, in which language they are conducted, and whether there are any financial or other barriers.
Many courses are held in public libraries. The courses themselves are free, but it is unknown whether other costs, such as transportation expenses, are reimbursed. Additionally, the courses tend to have a rather formal structure: there is a teacher, tests must be taken, and certificates are awarded.95 A course with testing and certification may unintentionally create a barrier and may not align with the learning needs of these older adults. Moreover, the course is intended for citizens who already have internet access and an email address at home. Older adults facing digital inequalities may be less inclined to participate in the courses due to these circumstances, even though this group is precisely the one that needs such courses the most. So far, no evaluations have been conducted to assess the extent of the problems described thus far, but they are not inconceivable.
The current Digisterker course may already pose some barriers. However, there are indications that Digisterker targets various groups in society. For example, the course is currently available in three variants: the standard version of Digisterker, Digisterker for Refugees,96 and Digisterker within detention centers.97 Some course materials for the standard version of Digisterker are also available in four different languages: Dutch, English, Arabic, and Tigrinya. However, the factors that influenced the choice of these three variants and the different languages are unknown. It is also unclear whether evaluations are conducted and whether an inventory is made of which groups are reached and to what extent.
The government should keep channels open to reach various older adults. However, the question is how the government should keep such channels open and what specific positive obligations it has. The Digisterker courses are theoretically a good implementation of a middle ground between individual and general assistance at the agency’s desk. It seems to balance the obligation to keep DigiD accessible with reasonable societal costs. However, there is little information about the actual effectiveness of these courses in making DigiD accessible to older adults. This is particularly crucial when it comes to the more marginalized older adults who urgently need access to apply for public services. Design choices should be done from a framework that places the perspective of older adults at the forefront, with attention for the practical results. Therefore, the government has an obligation to investigate what barriers currently exist in steps taken to make DigiD more accessible to older adults.
5. Conclusion
This contribution examined whether DigiD leads to discrimination and whether the government has obligations to prevent digital exclusion. Although DigiD is not aimed to exclude a particular group, some groups are at risk of being excluded. Statistics show that, in particular, older adults have the least developed digital skills. Furthermore, data indicates that older adults are more often socially marginalized than other groups in society. The literature also suggests that digital inequality is linked to various forms of inequality, underscoring the complexity within the older adult group.
The use of DigiD to secure communication is legitimate in its aim. However, it is strongly recommended that the government apply objective criteria regarding the level of security. It appears that phasing out SMS verification is not based on objective criteria, thereby unproportionally impacting the elderly. Additionally, the government has a positive obligation to further focus on the accessibility of using DigiD, such as through the most recent WCAG standards. In doing so, it should consider various factors contributing to digital inequality.
When elaborating on positive obligations, the government has the obligation to provide assistance to digitally vulnerable citizens. Whilst individual assistance is excessive, courses should be given. It is important to ensure physical accessibility, financial accessibility, cultural accessibility, and the reduction of language barriers to the courses. Although some steps have been taken to remove certain barriers, there is little reporting on the effectiveness of these steps and how accessibility can be further improved. This is concerning as the issue seems to become more urgent due to increasing digitization.
Notes
[1] Commission, ‘Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council amending Regulation (EU) No 910/2014 as regards establishing a framework for a European Digital Identity’ COM (2021) 281 final.
[2] Algemene Rekenkamer, ‘Digitale identiteit vraagt veel van DigiD en eHerkenning’ (23 september 2023).
[9] Bunschoten, ‘Gelijkheidsbeginsel; verbod van discriminatie’, [2023] T&C Grondwet en Statuut; J.P. Loof en Nicola Jägers, ‘Artikel 1 – Gelijke behandeling’, Nederland Rechtsstaat [laatst geraadpleegd: 13 November 2023].
[11] Zie bijv: ABRvS 2 augustus 2023, ECLI:NL:RVS:2023:2834; Hof Amsterdam 1 december 2020, ELCI:NL:GHAMS:2020:3252; Hof Arnhem-Leeuwarden 22 oktober 2019, ECLI:NL:GHARL:2019:8861.
[12] ABRvS 30 augustus 2023; ECLI:NL:RVS:2023:3307, r.o. 4; Rb Midden-Nederland 7 oktober 2020, ECLI:NL:RBMNE:2020:4307; Hoge Raad 11 september 2015, ECLI:NL:PHR:2015:1970.
[23] Zie bijvoorbeeld: Džibuti a.o. v Latvia App no. 225/20 (ECtHR 16 November 2023), r.o. 132; D.H. a.o. v The Czech Republic app. no. 57325/00 (ECtHR 13 November 2007); Pajić v Croatia app. no. 68453/13 (ECtHR 23 February 2016), r.o. 55.
[24] Shylina v Ukraine App no. 2412/19 (ECtHR 15 February 2024), r.o. 34; Stott v The United Kingdom App no. 26104/19 (ECtHR 31 October 2023), r.o. 94–96.
[26] European Union Agency for Fundamental Rights and the European Court of Human Rights, Handbook on European non-discrimination law: 2018 edition (2018) 226–227; Paola Iamiceli e.a., EU Fundamental Rights and Non-Discrimination: Effective Protection in the Light of Article 21 of the Charter (Scuola Superiore della Magistratura 2022), 21.
[32] Inschrijven als werkzoekende en/of bijstandsuitkering aanvragen, beschikbaar via: <https://www.werk.nl/werkzoekenden/uitkering-aanvragen/bijstandsuitkering/> laatst geraadpleegd: 28 mei 2024.
[37] Algemene Rekenkamer, ‘Digitale identiteit vraagt veel van DigiD en eHerkenning’ (23 september 2023) 6.
[38] Jan van Dijk, ‘De Digitale Kloof wordt dieper. Van ongelijkheid in bezit naar ongelijkheid in vaardigheden en gebruik van ICT’ (Universiteit van Twente, 2003) 7.
[39] Nicoleta Ciurila e.a., ‘Sturen naar vermogen: De vermogensopbouw bezien vanuit de levensloop’, (CPB Policy Brief, 2021) 2.
[40] Eurostat, ‘How many citizens had basic digital skills in 2021?’ (30 maart 2022) <https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/-/ddn-20220330-1#:~:text=Print%20How%20many%20citizens%20had%20basic%20digital%20skills%20in%202021%3F&text=In%202021%2C%2054%25%20of%20people,indicators%20published%20by%20Eurostat%20today.> laatst geraadpleegd: 28 mei 2024.
[42] Alexander van Deursen, ‘Digitale ongelijkheid in Nederland: Internetgebruik van mensen van 55 jaar en ouder’ (Universiteit Twente 2019) 10.
[47] Ibid; Neill Charness en Walter R. Boot, ‘Aging and Information Technology Use: Potential and Barriers’ (2009) 18 Current Directions in Psychological Science 5.
[48] Ibid; Zoe Roupa et al., ‘The use of technology by the elderly’ [2010] 4/2 Health Science Journal; María A. Ramón-Jerónimo et al., ‘Elderly Persons and Internet Use’ [2013] 31/4 Social Science Computer Review; Rana Mostaghel, ‘Innovation and technology for the elderly: Systematic literature review’ (2016) 69/11 Journal of Business Research; Ioana Iancu & Bogdan Iancu, ‘Designing mobile technology for elderly. A theoretical overview’ (2020) 155 Technological Forecasting and Social Change.
[49] Algemene Rekenkamer, ‘Digitale identiteit vraagt veel van DigiD en eHerkenning’ (23 september 2023) 11.
[51] Meest recentelijk: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, ‘DigiD-accounts verwijderd in samenwerking operatie Cookiemonster’ (26 juni 2023).
[53] Alexander van Deursen, ‘Digitale ongelijkheid in Nederland: Internetgebruik van mensen van 55 jaar en ouder’ (Universiteit Twente 2019) 19.
[54] Algemene Rekenkamer, ‘Digitale identiteit vraagt veel van DigiD en eHerkenning’ (23 september 2023) 11.
[58] Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, ‘De website DigiD Machtigen voldoet aan alle toegankelijkheidseisen’ (7 juli 2022).
[60] Silvana Affonso de Lara et al, ‘Improving WCAG for Elderly Web Accessibility’ (SIGDOC ‘10: Proceedings of the 28th ACM International Conference on Design of Communication, 2010) 181 <https://doi.org/10.1145/1878450.1878480> accessed 28 May 2024.
[64] Wet van 10 mei 2023 tot wijziging van de Algemene wet bestuursrecht in verband met de herziening van afdeling 2.3 van die wet (Wet modernisering elektronisch bestuurlijk verkeer), Staatsblad 2023, 183.
[65] R. Jacobs, ‘Passende ondersteuning, bijstand en vertegenwoordiging’ (2024) T&C Awb commentaar op art. 2:1 Awb.
[69] Belgium Linguistics’ Application no 1474/62 (ECtHR 32 juli 1968) 3, under Interpretation adopted by the Court.
[74] Zie bijvoorbeeld: Alastair Mowbray, The development of positive obligations under the European Convention on Human Rights by the European Court of Human Rights (Hart Publishing 2004) 221 (‘practical and effective’); Sandra Fredman, Human rights transformed: Positive rights and positive duties, vol 77 (Oxford University Press 2008); Malu Patricia Beijer, ‘The limits of fundamental rights protection by the EU. The Scope for the Development of Positive Obligations’ (DPhil thesis, Radboud Universiteit 2017) 26–29.
[80] Council of the European Union, Council conclusions on Human Rights, Participation and Well-Being of Older Persons in the Era of Digitalisation (9 oktober 2020), r.o. 34.
[81] Zie bijv. CRvB 22 maart 2022, ECLI:NL:CRVB:2022:684 (medische en financiële problemen); CRvB 11 april 2017, ECLI:NL:CRVB:2017:1553 (psychische problemen en dakloosheid).
[87] Massimo Ragnedda en Bruce Mutsvario, Digital inclusion: an international comparative analysis (Lexington Books) 8, 14 (volgens Ragnedda zijn ongelijkheden niet alleen gebaseerd op economische factoren, ook andere factoren zoals autonomie, sociale steun en vaardigheden spelen een rol); Massimo Ragnedda and Maria Laura Ruiu, ‘Digital Capital: A Bourdieusian Perspective on the Digital Divide’ [2020] 35/4 European Journal of Communication 78.
[88] CBS, ‘Vermogen in vogelvlucht 2022’ (2023) <https://dashboards.cbs.nl/v5/vermogen/> (laatst geraadpleegd: 18 maart 2024).
[90] CBS, ‘Sociaal in de marge 2018’ (2018) <https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2018/11/sociaal-in-de-marge> 13.
[92] <https://digisterkercursus.nl/> laatst geraadpleegd: 18 maart 2024.
[94] Zie in dit verband ook V.I.L. Sananes, ‘From the Social Production of Indifference to the Digital Production of Invisibility. Experiencing the digitalization of bureaucracy in the Netherlands through the DigiD interface’ (Master’s thesis, Universiteit Utrecht 2021).
[95] Digisterker, ‘Digisterker voor vluchtelingen’ <https://digisterkercursus.nl/digisterker-voor-vluchtelingen/> laatst geraadpleegd: 20 maart 2024.
[96] Digisterker, ‘Detentie’ <https://digisterkercursus.nl/detentie/> laatst geraadpleegd: 20 maart 2024.
[97] Commission, ‘Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council amending Regulation (EU) No 910/2014 as regards establishing a framework for a European Digital Identity’ COM (2021) 281 final.
[98] Netherlands Court of Audit (Algemene Rekenkamer), ‘Digitale identiteit vraagt veel van DigiD en eHerkenning’ (23 September 2023).
[103] Article 1 Constitution of the Netherlands (Grondwet) <denederlandsegrondwet.nl> [last accessed: 25 March 2024.
[104] The Netherlands Institute for Human Rights (College voor de Rechten van de Mens), 13 October 2015, 2015–111].
[105] Bunschoten, ‘Gelijkheidsbeginsel; verbod van discriminatie’, [2023] T&C Grondwet en Statuut; J. P. Loof & Nicola Jägers, ‘Artikel 1 – Gelijke behandeling’, Nederland Rechtsstaat [last accessed: 13 November 2023].
[107] See for instance: Council of State (Raad van State) 2 August 2023, ECLI:NL:RVS:2023:2834; Court of Appeal Amsterdam (Gerechtshof Amsterdam) 1 December 2020, ELCI:NL:GHAMS:2020:3252; Court of Appeal Arnhem-Leeuwarden (Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden) 22 October 2019, ECLI:NL:GHARL:2019:8861.
[108] See: Council of State (Raad van State) 30 August 2023; ECLI:NL:RVS:2023:3307, para 4; Central Netherlands District Court (Rechtbank Midden-Nederland) 7 October 2020, ECLI:NL:RBMNE:2020:4307; Supreme Court of the Netherlands (Hoge Raad) 11 September 2015, ECLI:NL:PHR:2015:1970.
[109] See for instance: Court of North Holland (Rechtbank Noord-Holland) 7 August 2017, ECLI:NL:RBNHO:2017:6529.
[110] The Netherlands Institute for Human Rights (College voor de Rechten van de Mens), 15 May 2023, 2023–56.
[113] Central Netherlands District Court (Rechtbank Midden-Nederland) 1 February 2017, ECLI:NL:RBMNE:2017:891.
[116] Central Netherlands District Court (Rechtbank Midden-Nederland) 1 February 2017, ECLI:NL:RBMNE:2017:891, para 4.4–4.5.
[118] Court of Appeal Amsterdam (Gerechtshof Amsterdam) 15 June 2010, ECLI:NL:GHAMS:2010:BM7410, para 3.9–3.12.
[119] See for instance: Džibuti a.o. v. Latvia App no. 225/20 (ECtHR 16 November 2023), para 132; D.H. a.o. v. The Czech Republic app. no. 57325/00 (ECtHR 13 November 2007); Pajić v. Croatia app. no. 68453/13 (ECtHR 23 February 2016), para 55.
[120] Shylina v. Ukraine App no. 2412/19 (ECtHR 15 February 2024), paraf. 34; Stott v. The United Kingdom App no. 26104/19 (ECtHR 31 October 2023), paras. 94–96.
[122] European Union Agency for Fundamental Rights and the European Court of Human Rights, Handbook on European non-discrimination law: 2018 edition (2018) 226–227; Paola Iamiceli e.a., EU Fundamental Rights and Non-Discrimination: Effective Protection in the Light of Article 21 of the Charter (Scuola Superiore della Magistratura 2022), 21.
[128] Inschrijven als werkzoekende en/of bijstandsuitkering aanvragen, available at: <https://www.werk.nl/werkzoekenden/uitkering-aanvragen/bijstandsuitkering/> last accessed: 28 May 2024.
[133] Netherlands Court of Audit (Algemene Rekenkamer), ‘Digitale identiteit vraagt veel van DigiD en eHerkenning’ (23 September 2023) 6.
[134] Jan van Dijk, ‘De Digitale Kloof wordt dieper. Van ongelijkheid in bezit naar ongelijkheid in vaardigheden en gebruik van ICT’ (Universiteit van Twente, 2003) 7.
[135] Nicoleta Ciurila e.a., ‘Sturen naar vermogen: De vermogensopbouw bezien vanuit de levensloop’, (CPB Policy Brief, 2021) 2.
[136] Eurostat, ‘How many citizens had basic digital skills in 2021?’ (30 March 2022) <https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/-/ddn-20220330-1#:~:text=Print%20How%20many%20citizens%20had%20basic%20digital%20skills%20in%202021%3F&text=In%202021%2C%2054%25%20of%20people,indicators%20published%20by%20Eurostat%20today.> last accessed 28 May 2024.
[138] Alexander van Deursen, ‘Digitale ongelijkheid in Nederland: Internetgebruik van mensen van 55 jaar en ouder’ (Universiteit Twente 2019) 10.
[143] Ibid; Neill Charness en Walter R. Boot, ‘Aging and Information Technology Use: Potential and Barriers’ (2009) 18 Current Directions in Psychological Science 5.
[144] Ibid; Zoe Roupa et al., ‘The use of technology by the elderly’ [2010] 4/2 Health Science Journal; María A. Ramón-Jerónimo et al., ‘Elderly Persons and Internet Use’ [2013] 31/4 Social Science Computer Review; Rana Mostaghel, ‘Innovation and technology for the elderly: Systematic literature review’ (2016) 69/11 Journal of Business Research; Ioana Iancu & Bogdan Iancu, ‘Designing mobile technology for elderly. A theoretical overview’ (2020) 155 Technological Forecasting and Social Change.
[145] Netherlands Court of Audit (Algemene Rekenkamer), ‘Digitale identiteit vraagt veel van DigiD en eHerkenning’ (23 September 2023) 11.
[147] Most recent: Ministery of the Interior and Kingdom Relations (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties), ‘DigiD-accounts verwijderd in samenwerking operatie Cookiemonster’ (26 June 2023).
[148] The Netherlands Institute for Human Rights (College voor de Rechten van de Mens) 7 February 2023, 2023–13.
[149] Alexander van Deursen, ‘Digitale ongelijkheid in Nederland: Internetgebruik van mensen van 55 jaar en ouder’ (Universiteit Twente 2019) 19.
[150] Netherlands Court of Audit (Algemene Rekenkamer), ‘Digitale identiteit vraagt veel van DigiD en eHerkenning’ (23 September 2023) 11.
[153] Richtlijnen WCAG, available via: <https://wcag.nl/kennis/richtlijnen/> last accessed 24 March 2024.
[154] Ministry of the Interior and Kingdom Relations (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties), ‘De website DigiD Machtigen voldoet aan alle toegankelijkheidseisen’ (7 July 2022).
[155] Web Content Accessibility Guidelines (WCAG) 2.2, available via <https://www.w3.org/TR/WCAG22/#background-on-wcag-2> (last accessed 24 March 2024).
[156] Silvana Affonso de Lara e.a., ‘Improving WCAG for Elderly Web Accessibility’ (SIGDOC ‘10: Proceedings of the 28th ACM International Conference on Design of Communication, 2010) 181 <https://doi.org/10.1145/1878450.1878480> geraadpleegd 28 mei 2024.
[158] Administrative High Court (Centrale Raad van Beroep) 4 August 2017, ECLI:NLCRVB:2017:2705, para 4.6.
[159] Central Netherlands District Court (Rechtbank Utrecht) 24 april 2012, ECLI:NL:RBUTR:2012:BW4431, para 5.
[160] Act of 10 May 2023 amending the General Administrative Law Act in connection with the revision of section 2.3 of that Act (Act on the Modernisation of Electronic Administrative Traffic) Staatsblad 2023, 183.
[161] R. Jacobs, ‘Passende ondersteuning, bijstand en vertegenwoordiging’ (2024) T&C Awb commentaar op art. 2:1 Awb.
[164] Bill van Mil et al., ‘Evaluatie Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen’ (Kwink, 2019) 90.
[165] The purple crocodile is a Dutch proverb referring to unnecessary bureaucracy. It comes from a commercial in which a little girl has forgotten her purple crocodile in the pool. In order to get it back she needs to fill out several forms whilst the crocodile is behind the man in the office.
[166] Belgium Linguistics’ Application no 1474/62 (ECHR 32 July 1968) 3, under Interpretation adopted by the Court.
[168] Powell and Rayner v United Kingdom Application no. 9310/81 (ECHR 21 February 1990), paraf. 45.
[169] Hatton and Others v United Kingdom Application no. 36022/97 (ECHR 8 July 2003), paras 116–130.
[170] Matthias Klatt, Positive Obligations under the European Convention on Human Rights (2011) 693.
[171] See for instance: Alastair Mowbray, The development of positive obligations under the European Convention on Human Rights by the European Court of Human Rights (Hart Publishing 2004) 221 (‘practical and effective’); Sandra Fredman, Human rights transformed: Positive rights and positive duties, vol 77 (Oxford University Press 2008); Malu Patricia Beijer, ‘The limits of fundamental rights protection by the EU. The Scope for the Development of Positive Obligations’ (DPhil thesis, Radboud Universiteit 2017) 26–29.
[177] Council of the European Union, Council conclusions on Human Rights, Participation and Well-Being of Older Persons in the Era of Digitalisation (9 October 2020) para 34.
[178] See for example: Administrative High Court (Centrale Raad van Beroep) 22 March 2022, ECLI:NL:CRVB:2022:684 (medische en financiële problemen); Administrative High Court (Centrale Raad van Beroep) 11 April 2017, ECLI:NL:CRVB:2017:1553 (psychische problemen en dakloosheid).
[179] Administrative High Court (Centrale Raad van Beroep) 22 March 2022, ECLI:NL:CRVB:2022:684 (medische en financiële problemen) para 1.1.
[184] Massimo Ragnedda en Bruce Mutsvario, Digital inclusion: an international comparative analysis (Lexington Books) 8, 14 (according to Ragnedda, inequalities are not only based on economic factors, but other factors such as autonomy, social support, and skills also play a role); Massimo Ragnedda and Maria Laura Ruiu, ‘Digital Capital: A Bourdieusian Perspective on the Digital Divide’ [2020] 35/4 European Journal of Communication 78.
[185] CBS, ‘Vermogen in vogelvlucht 2022’ (2023) <https://dashboards.cbs.nl/v5/vermogen/> (last accessed: 18 March 2024).
[186] Court of North Holland (Rechtbank Noord-Holland) 28 June 2023, ECLI:NL:RBNHO:2023:6153, para 5.3.3.
[187] CBS, ‘Sociaal in de marge 2018’ (2018) <https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2018/11/sociaal-in-de-marge> 13.
[189] <https://digisterkercursus.nl/> last accessed: 18 March 2024.
[191] See also V.I.L. Sananes, ‘From the Social Production of Indifference to the Digital Production of Invisibility. Experiencing the digitalization of bureaucracy in the Netherlands through the DigiD interface’ (Master’s thesis, Universiteit Utrecht 2021).
[192] Digisterker, ‘Digisterker voor vluchtelingen’ <https://digisterkercursus.nl/digisterker-voor-vluchtelingen/ > laatst geraadpleegd: 20 maart 2024.
[193] Digisterker, ‘Detentie’ <https://digisterkercursus.nl/detentie/> last accessed: 20 March 2024.
Competing Interests
The authors have no competing interests to declare.
Author Affiliations
Annelieke Mooij
Assistant Professor and lecturer within the Department of Public Law and Governance, Tilburg Law School, Tilburg University, NL
Alma Bešić
PhD Candidate and lecturer within the Department of Public Law and Governance, Tilburg Law School, Tilburg University, NL